भारतीय गोदी मीडिया: वॉशिंग्टन पोस्टचा दृष्टिकोन
भारतीय मीडियाला "गोदी मीडिया" हे नाव पत्रकार रवीश कुमार यांनी गढ़ले आहे. हा शब्द सत्ताधारी पक्षाच्या, विशेषतः नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय जनता पक्ष (BJP) सरकारच्या समर्थनार्थ वृत्तांकन करणाऱ्या माध्यमांना उद्देशून वापरला जातो. वॉशिंग्टन पोस्टच्या ताज्या लेखात या विषयावर सखोल चर्चा करण्यात आली आहे, ज्यामध्ये भारतीय मीडियाच्या सध्याच्या परिस्थितीवर आणि त्याच्या सामाजिक-सांस्कृतिक प्रभावांवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे.
"गोदी मीडिया" हा शब्द हिंदीतील "गोद" (मांडी) या शब्दावरून आला आहे, जो पत्रकारितेच्या स्वातंत्र्याचा अभाव आणि सत्ताधारी पक्षाशी जवळीक दर्शवतो. वॉशिंग्टन पोस्टच्या लेखानुसार, 2014 मध्ये नरेंद्र मोदी यांच्या सत्ताप्रवेशानंतर भारतीय मीडियामध्ये मोठ्या प्रमाणात बदल घडून आले. अनेक राष्ट्रीय टेलिव्हिजन नेटवर्क्स आणि प्रिंट मीडियाच्या संपादकीय स्वातंत्र्यावर नियंत्रण आले. काही प्रमुख संपादकांना हटवण्यात आले, तर काहींना सत्ताधारी पक्षाच्या विचारसरणीला अनुकूल असे वृत्तांकन करण्यास भाग पाडले गेले. यामुळे "गोदी मीडिया" ही संकल्पना अधिक प्रचलित झाली.
हा लेख असा दावा करतो की, काही मोठ्या भारतीय न्यूज चॅनेल्सनी सनसनाटी आणि पक्षपाती वृत्तांकनाला प्राधान्य दिले, ज्यामुळे खऱ्या पत्रकारितेच्या तत्त्वांचा ऱ्हास झाला. नागरिकता संशोधन कायदा (CAA) आणि 2020-2021 मधील शेतकरी आंदोलनादरम्यान या प्रकारचे वृत्तांकन विशेषतः ठळकपणे दिसून आले.
वॉशिंग्टन पोस्टने 20 हून अधिक भारतीय पत्रकारांशी संवाद साधून त्यांच्या अनुभवांचा आणि दृष्टिकोनांचा आढावा घेतला आहे. या पत्रकारांनी सांगितले की, अनेक न्यूज चॅनेल्स सत्ताधारी पक्षाच्या बाजूने बातम्या प्रसारित करतात, ज्यामुळे वस्तुनिष्ठ पत्रकारितेला बाधा येते. काही पत्रकारांनी याला "समानांतर हकीकत" (parallel reality) असे संबोधले आहे, जिथे खऱ्या तथ्यांपेक्षा सत्ताधारी पक्षाच्या कथानकाला प्राधान्य दिले जाते.
हा लेख असा दावा करतो की, गोदी मीडियाच्या या प्रवृत्तीमुळे दर्शकांवर गंभीर परिणाम होत आहेत. सामान्य नागरिकांना खरे तथ्य आणि बनावट माहिती यांच्यातील फरक ओळखणे कठीण झाले आहे. यामुळे समाजात ध्रुवीकरण आणि गैरसमज वाढले आहेत.
वॉशिंग्टन पोस्टने विशेषतः भारत-पाकिस्तान तणावाच्या काल्पनिक आणि अतिशयोक्तीपूर्ण कवरेजवरही भाष्य केले आहे. काही भारतीय न्यूज चॅनेल्सनी या विषयाला "चंद्रकांता संतति" सारख्या काल्पनिक कथानकासारखे सादर केले, ज्यामुळे भारताच्या आंतरराष्ट्रीय प्रतिमेला धक्का बसला. अशा प्रकारच्या वृत्तांकनामुळे विश्वासार्हता कमी झाली आणि आंतरराष्ट्रीय समुदायात भारतीय मीडियाची टीका झाली.
लेखात असेही नमूद केले आहे की, काही पत्रकार या परिस्थितीला आव्हान देण्याचा प्रयत्न करत आहेत. स्वतंत्र पत्रकार आणि काही लहान माध्यम संस्था वस्तुनिष्ठ आणि तथ्याधारित वृत्तांकनाला प्राधान्य देत आहेत. तथापि, सत्ताधारी पक्षाच्या दबावामुळे आणि आर्थिक अडचणींमुळे त्यांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे.
गोदी मीडियामुळे सामाजिक एकता आणि विश्वासावर दीर्घकालीन परिणाम होत आहेत. सनसनाटी बातम्या आणि पक्षपाती वृत्तांकनामुळे सामाजिक ध्रुवीकरण वाढले आहे. यामुळे समाजातील विविध गटांमधील संवाद कमी झाला आहे आणि गैरसमज वाढले आहेत.
वॉशिंग्टन पोस्टचा हा लेख भारतीय मीडियाच्या सध्याच्या आव्हानांवर प्रकाश टाकतो आणि गोदी मीडियाच्या प्रभावांवर गंभीर चर्चा घडवून आणतो. पत्रकारितेच्या स्वातंत्र्याचे रक्षण करणे आणि तथ्याधारित वृत्तांकनाला प्रोत्साहन देणे हे भारतीय मीडियासमोरील प्रमुख आव्हान आहे. स्वतंत्र पत्रकार आणि नागरिकांनी एकत्र येऊन या समस्येला तोंड देण्याची गरज आहे, जेणेकरून मीडियाची विश्वासार्हता आणि समाजातील विश्वास पुन्हा प्रस्थापित होऊ शकेल.
- डॉ. रियाज़ देशमुख, एसीपी (रि), छत्रपती संभाजी नगर.
-
