इंटरनेटच्या दुनियेत सावधगिरी: सायबर क्राईमपासून संरक्षणाचे उपाय

        आजच्या डिजिटल युगात मोबाइल फोन, इंटरनेट आणि सोशल मीडिया हे आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले आहेत. पण याच तंत्रज्ञानाचा गैरवापर करून सायबर गुन्हेगार नागरिकांची फसवणूक करतात. भारतात सायबर क्राईम आणि ऑनलाइन फ्रॉडच्या घटनांमध्ये झपाट्याने वाढ होत आहे. त्यामुळे गृहमंत्रालयाने प्रत्येक कॉलवर सायबर क्राईमबाबत जागरूकतेचा संदेश देण्यास सुरुवात केली आहे. हा संदेश काहींना त्रासदायक वाटत असला, तरी यामागचा उद्देश नागरिकांना सायबर गुन्ह्यांपासून सावध करणे हा आहे. या लेखात आपण सायबर क्राईम म्हणजे काय, त्याचे प्रकार, संरक्षणाचे उपाय, तक्रार प्रक्रिया आणि पोलिस कारवाई याबाबत सविस्तर माहिती घेऊया.

 १. सायबर क्राईम आणि ऑनलाइन फ्रॉड म्हणजे काय?
सायबर क्राईम म्हणजे काय?
           सायबर क्राईम म्हणजे संगणक, मोबाइल फोन, इंटरनेट किंवा डिजिटल उपकरणांचा वापर करून केले जाणारे बेकायदेशीर कृत्य. यामध्ये आर्थिक फसवणूक, वैयक्तिक माहिती चोरी, बदनामी, ब्लॅकमेल, हॅकिंग, व्हायरस पसरवणे किंवा इंटरनेटवरील अश्लील मजकूर प्रसारित करणे यांचा समावेश होतो
ऑनलाइन फ्रॉड म्हणजे काय?
ऑनलाइन फ्रॉड हा सायबर क्राईमचाच एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये गुन्हेगार लोकांना फसवून त्यांचे पैसे, वैयक्तिक माहिती किंवा संवेदनशील डेटा चोरतात. हे फसवेगिरीचे प्रकार इंटरनेट, सोशल मीडिया, ईमेल, एसएमएस किंवा फोन कॉलद्वारे केले जातात. उदाहरणार्थ, बँकेच्या नावाने बनावट मेसेज पाठवून पासवर्ड मागणे किंवा खोट्या ऑफर दाखवून पैसे उकळणे.

-२. सायबर गुन्हेगार कशाप्रकारे गुन्हे करतात?
         सायबर गुन्हेगार नवनवीन युक्त्या वापरून नागरिकांना फसवतात. काही सामान्य प्रकार खालीलप्रमाणे:

1. फिशिंग (Phishing): 
            गुन्हेगार बनावट ईमेल, एसएमएस किंवा व्हॉट्सअॅप मेसेज पाठवतात, जे बँक, सरकारी संस्था किंवा विश्वासार्ह कंपन्यांकडून आल्यासारखे दिसतात.
   - यामध्ये तुम्हाला लिंकवर क्लिक करून तुमचे बँक खाते, पासवर्ड किंवा OTP शेअर करण्यास सांगितले जाते.

2. डिजिटल अरेस्ट (Digital Arrest):
            गुन्हेगार स्वतःला पोलिस, सीबीआय किंवा सरकारी अधिकारी सांगून व्हिडिओ कॉलद्वारे धमकावतात आणि खोट्या प्रकरणात अडकवण्याची भीती दाखवतात.

3. सोशल मीडिया फसवणूक:
          बनावट सोशल मीडिया अकाउंट्स तयार करून मित्र किंवा नातेवाईक असल्याचे भासवले जाते आणि पैशांची मागणी केली जाते.
   - खोट्या जाहिराती, लॉटरी किंवा इन्व्हेस्टमेंट स्कीम्सद्वारे फसवणूक

4. हॅकिंग:
         तुमचा मोबाइल, बँक खाते किंवा सोशल मीडिया अकाउंट हॅक करून वैयक्तिक माहिती चोरणे.
   - रिमोट कंट्रोल अॅप्सद्वारे फोन हॅक करणे.

5. ऑनलाइन शॉपिंग फसवणूक:
          बनावट वेबसाइट्स किंवा कमी किमतीच्या ऑफर दाखवून पैसे उकळणे.

6. आयडेंटिटी थेफ्ट (Identity Theft):
         तुमची ओळख चोरून त्याचा वापर बँक खात्यांमधून पैसे काढणे किंवा इतर गुन्हे करण्यासाठी करणे.

7. खोटे कॉल्स आणि मेसेजेस:
             बँक, टेलिकॉम किंवा सरकारी अधिकाऱ्यांचे बनावट कॉल्स येऊन तुम्हाला KYC अपडेट, लॉटरी किंवा रिवॉर्ड पॉइंट्सच्या नावाखाली फसवले जाते.

३. सायबर क्राईमपासून संरक्षण कसे करावे?

           सर्वसाधारण नागरिकांनी खालील सावधगिरी आणि उपाययोजना करणे आवश्यक आहे:

मोबाइल आणि इंटरनेट सुरक्षिततेची काळजी
1. मजबूत पासवर्ड वापरा:
   - प्रत्येक अकाउंटसाठी वेगळा आणि मजबूत पासवर्ड ठेवा (8-12 अक्षरे, अंक, विशेष चिन्हे वापरा).
   - पासवर्ड मॅनेजर अॅप्सचा वापर करा.

2. द्वि-स्तरीय प्रमाणीकरण (Two-Factor Authentication):
   - बँक खाते, सोशल मीडिया आणि ईमेलसाठी 2FA सक्रिय करा. यामुळे पासवर्डसोबत OTP किंवा बायोमेट्रिक्सची गरज पडते.

3. अनोळखी लिंक्सवर क्लिक करू नका:
   - अनोळखी ईमेल, एसएमएस किंवा व्हॉट्सअॅप मेसेजमधील लिंक्सवर क्लिक करणे टाळा.
   - वेबसाइट्सच्या URL मध्ये "https://" आहे की नाही हे तपासा.

4. सुरक्षित अॅप्स डाउनलोड करा:
   - फक्त Google Play Store किंवा Apple App Store वरून अॅप्स डाउनलोड करा.
   - अनोळखी स्रोतांमधून (APK फाइल्स) अॅप्स डाउनलोड करू नका.

5. खुल्या वाय-फायचा वापर टाळा:
   - पब्लिक वाय-फायवर बँकिंग व्यवहार किंवा संवेदनशील माहिती शेअर करू नका.

6. मोबाइल सॉफ्टवेअर अपडेट ठेवा:
   - तुमच्या मोबाइलचे ऑपरेटिंग सिस्टम आणि अॅप्स नेहमी अपडेट ठेवा, जेणेकरून सुरक्षितता सुधारेल.

7. अनोळखी कॉल्स आणि मेसेजेसकडे दुर्लक्ष करा:
   - अनोळखी नंबरवरून आलेल्या कॉल्सना प्रतिसाद देऊ नका, विशेषतः जे तुम्हाला धमकावतात किंवा पैसे मागतात.
   - "डिजिटल अरेस्ट" सारख्या धमक्यांना घाबरू नका; खरे पोलिस व्हिडिओ कॉलद्वारे अटक करत नाहीत.

8. वैयक्तिक माहिती शेअर करू नका:
   - बँक खाते, पासवर्ड, OTP, आधार कार्ड, पॅन कार्ड यासारखी माहिती कोणाशीही शेअर करू नका.
   - बँक किंवा सरकारी अधिकारी कधीही फोनवर ही माहिती मागत नाहीत.

9. सोशल मीडियावर मर्यादित माहिती शेअर करा:
   - वैयक्तिक माहिती, फोटो किंवा आर्थिक तपशील सोशल मीडियावर टाकणे टाळा.

10. अँटीव्हायरस सॉफ्टवेअर वापरा:
    - तुमच्या मोबाइल आणि संगणकावर विश्वासार्ह अँटीव्हायरस सॉफ्टवेअर इन्स्टॉल करा.

४. सायबर क्राईमला बळी पडल्यास काय करावे?

जर तुम्ही सायबर फसवणुकीला बळी पडलात, तर घाबरून न जाता त्वरित खालील पावले उचला:

1. बँकेशी संपर्क साधा:
   - जर आर्थिक फसवणूक झाली असेल, तर त्वरित तुमच्या बँकेशी संपर्क साधा आणि खाते गोठवण्याची (Freeze) विनंती करा.
   - डेबिट/क्रेडिट कार्ड ब्लॉक करा.

2. तक्रार नोंदवा:
   - राष्ट्रीय सायबर क्राईम पोर्टल: https://cybercrime.gov.in/ वर जा आणि ऑनलाइन तक्रार नोंदवा. तुम्ही नाव न सांगता (अनामिक) तक्रारही दाखल करू शकता.
   - हेल्पलाइन नंबर: 1930 वर कॉल करून तक्रार नोंदवा.
   - जवळच्या पोलिस ठाण्यात संपर्क साधा आणि FIR दाखल करा.

3. पुरावे गोळा करा:
   - फसवणुकीशी संबंधित सर्व पुरावे जसे की स्क्रीनशॉट, मेसेजेस, ईमेल, बँक स्टेटमेंट, कॉल रेकॉर्डिंग इत्यादी जपून ठेवा.
   - हे पुरावे तक्रारीसोबत जोडा.

4. सोशल मीडिया अकाउंट सुरक्षित करा:
   - जर तुमचे सोशल मीडिया अकाउंट हॅक झाले असेल, तर त्वरित पासवर्ड बदला आणि 2FA सक्रिय करा.

5. जागरूक रहा:
   - गुन्हेगार पुन्हा संपर्क साधण्याचा प्रयत्न करू शकतात. त्यांच्या धमक्यांना बळी पडू नका.

५. पोलिसांकडे तक्रार करताना कोणती काळजी घ्यावी?

1. स्पष्ट आणि संपूर्ण माहिती द्या:
   - फसवणुकीचे स्वरूप, रक्कम, तारीख, वेळ, गुन्हेगारांचा फोन नंबर, ईमेल किंवा सोशल मीडिया हँडल याची माहिती द्या.
   - सर्व पुरावे (स्क्रीनशॉट, मेसेज, बँक डिटेल्स) पोलिसांना सादर करा.

2. तक्रारीची नोंद घ्या:
   - ऑनलाइन तक्रार दाखल केल्यास तक्रारीचा आयडी (Complaint ID) जपून ठेवा.
   - पोलिस ठाण्यात तक्रार केल्यास FIR ची प्रत मागा.

3. संयम ठेवा:
   - सायबर क्राईमच्या तक्रारींची प्रक्रिया काही वेळ घेऊ शकते, त्यामुळे संयम ठेवा आणि पोलिसांशी नियमित संपर्कात रहावे.

4. खोटी माहिती देऊ नका:
   - तक्रारीत चुकीची किंवा खोटी माहिती देणे टाळा, यामुळे तुमची विश्वासार्हता कमी होऊ शकते.

६. पोलिस काय कारवाई करतात?

1. तक्रारीची नोंद:
   - पोलिस तक्रार दाखल करून तपास सुरू करतात. सायबर क्राईमच्या बाबतीत सायबर सेलकडे प्रकरण पाठवले जाते.

2. तपास प्रक्रिया:
   - पोलिस फसवणुकीशी संबंधित डिजिटल पुरावे (IP अॅड्रेस, फोन नंबर, बँक खाते) तपासतात.
   - गरज पडल्यास सायबर फॉरेन्सिक तज्ज्ञांचा वापर केला जातो.

3. आर्थिक नुकसानाची भरपाई:
   - जर तक्रार त्वरित नोंदवली गेली, तर पोलिस बँकांशी संपर्क साधून पैसे परत मिळवण्याचा प्रयत्न करतात. उदाहरणार्थ, मुंबई सायबर पोलिसांनी 2024 मध्ये 114 कोटी रुपये वाचवले.

4. गुन्हेगारांना अटक:
   - पुराव्यांवरून गुन्हेगारांचा शोध घेऊन त्यांना अटक केली जाते.
   - कायद्यांतर्गत (IT Act 2000, IPC) कारवाई केली जाते.

5. न्याय मिळवून देणे:
   - तपास पूर्ण झाल्यावर प्रकरण न्यायालयात जाते, जिथे गुन्हेगारांना शिक्षा आणि पीडितांना नुकसानभरपाई मिळू शकते.

७. सायबर क्राईमबाबत काही सजेशन्स

1. जागरूकता वाढवा:
   - सायबर क्राईमबाबत नियमित माहिती घ्या. गृहमंत्रालय, सायबरदोस्त (@Cyberdost) सारख्या अधिकृत सोशल मीडिया हँडल्सवरून माहिती मिळवा.

2. कुटुंबियांना शिक्षित करा:
   - लहान मुले, वृद्ध आणि तंत्रज्ञानाबाबत कमी माहिती असणाऱ्या व्यक्तींना सायबर क्राईमबाबत माहिती द्या.

3. सुरक्षित डिजिटल सवयी अंगीकारा:
   - नियमितपणे पासवर्ड बदला, संशयास्पद अॅप्स डिलीट करा आणि मोबाइल बॅकअप ठेवा.

4. कायदेशीर हक्क जाणून घ्या:
   - माहिती तंत्रज्ञान कायदा 2000 (IT Act) अंतर्गत तुमचे हक्क आणि सायबर गुन्ह्यांवरील कायदेशीर तरतुदी समजून घ्या.

5. सोशल मीडियावर सावधगिरी:
   - अनोळखी व्यक्तींच्या फ्रेंड रिक्वेस्ट स्वीकारू नका.
   - प्रायव्हसी सेटिंग्ज मजबूत ठेवा.

८. सायबर क्राईमबाबत काही तथ्ये आणि आकडेवारी

         वाढते सायबर गुन्हे: 2024 मध्ये सायबर गुन्ह्यांमध्ये 2023 च्या तुलनेत मोठी वाढ झाली आहे. 2024 च्या पहिल्या चार महिन्यांत 7,40,000 तक्रारी नोंदवल्या गेल्या आणि सुमारे 1800 कोटींची फसवणूक झाली.
         महिलांचे संरक्षण: सायबर गुन्ह्यांमध्ये 75% पेक्षा जास्त बळी महिला असतात, विशेषतः सोशल मीडिया आणि ऑनलाइन स्टॉकिंगच्या बाबतीत.
         हेल्पलाइनची प्रभावीता: 1930 हेल्पलाइन आणि सायबर क्राईम पोर्टलमुळे अनेक प्रकरणांमध्ये पैसे परत मिळाले आहेत.

         सायबर क्राईम आणि ऑनलाइन फ्रॉड ही आजच्या काळातील गंभीर समस्या आहे. परंतु योग्य जागरूकता, सावधगिरी आणि त्वरित कारवाईद्वारे आपण स्वतःचे संरक्षण करू शकतो. अनोळखी कॉल्स, मेसेजेस किंवा लिंक्सपासून सावध रहा, वैयक्तिक माहिती शेअर करू नका आणि सायबर गुन्ह्याला बळी पडल्यास त्वरित तक्रार नोंदवा. गृहमंत्रालयाचा जागरूकता संदेश हा आपल्या सुरक्षिततेसाठीच आहे. सायबर जगात सुरक्षित राहण्यासाठी "सावध रहा, सुरक्षित रहा" ही बाब नेहमी लक्षात ठेवा.

        जर तुम्हाला आणखी काही माहिती हवी असेल, तर https://cybercrime.gov.in/ किंवा 1930 हेल्पलाइनवर संपर्क साधा 

 -डॉ. रियाज़ देशमुख, असिस्टंट कमिशनर ऑफ पोलीस (रि), छत्रपती संभाजीनगर

-