धार्मिक असहिष्णुता : तारक मेहता का... 'अब्दुल'
भारत हा विविधतेचा देश आहे, जिथे विविध धर्म, जात, आणि संस्कृतींनी एकत्र येऊन देशाची सामाजिक रचना बांधली आहे. मात्र, गेल्या काही वर्षांत देशात धार्मिक ध्रुवीकरण आणि तणाव वाढल्याचे दिसून येत आहे. माध्यमे, विशेषतः चित्रपट, टीव्ही मालिका, आणि समाजमाध्यमे, समाजात घडणाऱ्या बदलांचे प्रतिबिंब असतात आणि त्याचा समाजावर मोठा प्रभावही पडतो. "तारक मेहता का उल्टा चष्मा" या दीर्घकाळ चालणाऱ्या मालिकेतील 'अब्दुल' पात्राचे स्थान आणि त्याभोवती उभे राहिलेले प्रश्न, हे धार्मिक असहिष्णुतेच्या व्यापक संदर्भात अधिक गंभीरपणे समजून घ्यायला हवेत.
'तारक मेहता...' आणि 'अब्दुल' पात्र
"तारक मेहता का उल्टा चष्मा" ही मालिका विविध धर्म आणि संस्कृतींचे सह-अस्तित्व दर्शविण्याचा प्रयत्न करते. परंतु, मालिका 'अब्दुल' या पात्राला गोकुलधाम सोसायटीच्या बाहेरच ठेवल्यामुळे ती स्वतःच्याच मूल्यांशी विरोधाभास करताना दिसते. एकीकडे, गोकुलधाम सोसायटी ही सहिष्णुतेचे प्रतीक मानली जाते, तर दुसरीकडे, मुस्लिम पात्राला सोसायटीच्या आत सामावून न घेता बाहेर ठेवले जाते. हे एक अप्रत्यक्षरित्या धार्मिक भेदभावाचे संकेत देते.
अब्दुलचे दुकान हे सोसायटीच्या गेटबाहेर आहे, जिथून तो इतर सर्व सोसायटी सदस्यांना सेवा पुरवतो. परंतु, त्याला कधीच मुख्य कथानकाचा भाग बनवले जात नाही, किंवा सोसायटीच्या अंतर्गत कार्यक्रमांमध्ये त्याला प्रमुख स्थान दिले जात नाही. यामुळे, एक सकारात्मक सामाजिक संदेश देण्याची संधी या मालिकेने गमावली आहे.
धार्मिक असहिष्णुतेचे वर्तमान वास्तव
सध्याच्या भारतात धार्मिक असहिष्णुता वाढल्याचे अनेक प्रकारांवरून दिसून येते. राजकीय आणि सामाजिक पातळीवर, हिंदू-मुस्लिम विभाजनाला अधोरेखित करणारे अनेक वक्तव्ये आणि हिंसक घटना घडत आहेत. "घर वापसी", "लव्ह जिहाद", "गोमांसबंदी" यांसारख्या मुद्द्यांमुळे हिंदू आणि मुस्लिम समाजात फूट निर्माण करण्यात आली आहे.
'बटोगे तो कटोगे' (वेगळे झालात तर संपवाल), 'यह तुम्हारी बेटी, रोटी, और माटी छीन लेंगे' (हे तुमच्या मुली, अन्न, आणि भूमी हिसकावून घेतील) किंवा 'मंगलसूत्र छीन लेंगे' (हे तुमच्या बायकोच्या मंगळसूत्रांवर डोळा ठेवतील) यांसारखी वक्तव्ये समाजात भीती पसरवण्याचे काम करतात. हे भाषण केवळ समाजाला विषारी बनवत नाहीत, तर त्यातून एका विशिष्ट समाजविरोधी मानसिकतेला प्रोत्साहन मिळते.
धर्माच्या नावाखाली व्यक्त होणाऱ्या या ध्रुवीकरणात्मक वक्तव्यांचा प्रभाव मोठ्या प्रमाणावर देशभर दिसून येतो. यामुळे केवळ समाजात तणाव निर्माण होत नाही, तर एका विशिष्ट समाजाच्या विरोधात विद्वेषाला वैधता दिली जाते.
माध्यमांचे भान आणि जबाबदारी
या पार्श्वभूमीवर, माध्यमांचे जबाबदारीचे भान अधिक महत्त्वाचे ठरते. दूरचित्रवाणी मालिका आणि चित्रपट हे समाजावर मोठा प्रभाव टाकणारी माध्यमे आहेत. "तारक मेहता..." सारख्या मालिकांनी धर्मनिरपेक्षतेचा आदर्श प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला, पण काही निवडक चुकांमुळे त्यांना टीकेला सामोरे जावे लागत आहे.
'अब्दुल' सारख्या पात्राला सोसायटीच्या मुख्य प्रवाहात सामील न करणे, हे अप्रत्यक्षपणे मुस्लीम समाजाविषयी दुय्यम दर्जाची भावना निर्माण करते. माध्यमांनी अशा प्रतिनिधित्वाचा विचार अधिक संवेदनशीलतेने करणे गरजेचे आहे. यासाठी, त्यांनी समाजातील सर्व घटकांना समान महत्त्व आणि स्थान देण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.
वर्तमान प्रश्न: मुस्लिम समाजाचे स्थान
भारताच्या सामाजिक रचनेत मुस्लिम समाजाला नेहमीच एक वेगळे स्थान दिले गेले आहे. अनेकदा त्यांना 'इतर' म्हणून वागवले जाते. याचा परिणाम त्यांच्या शिक्षण, रोजगार, आणि सामाजिक प्रतिष्ठेवरही होतो. "तारक मेहता..." सारख्या मालिकांमधून जर सकारात्मक प्रतिनिधित्व केले गेले असते, तर मुस्लिम समाजाविषयीचा दृष्टीकोन अधिक समंजस बनला असता.
'अब्दुल' सारख्या पात्राला केंद्रस्थानी ठेवून, त्याच्या कथेमधून मुस्लिम समाजाच्या समस्या, सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये, आणि योगदान यांवर प्रकाश टाकता आला असता. यामुळे 'सर्वधर्मसमभाव' या कल्पनेला खरी मूर्तरूप मिळाले असते.
धर्म आणि राजकारणाचा कॉकटेल
सध्याच्या काळात, धर्माचा वापर राजकीय लाभासाठी केला जात आहे. एका समाजाला दुसऱ्या समाजाच्या विरोधात उभे करण्याचे काम हेट स्पीचद्वारे मोठ्या प्रमाणावर चालले आहे. टीव्ही मालिका, चित्रपट, आणि माध्यमांनी या राजकीय अजेंड्यांपासून अलिप्त राहून, त्यांच्या कृतीतून एक सकारात्मक संदेश दिला पाहिजे.
सुधारणेची गरज
"तारक मेहता का उल्टा चष्मा" सारख्या मालिकांनी आपल्या कथेत पुढील सुधारणा केल्या पाहिजेत:
1. विविध धर्मांच्या पात्रांना अधिक सन्माननीय भूमिका देणे आणि त्यांना कथानकाचा महत्त्वाचा भाग बनवणे.
2. सांस्कृतिक आणि धार्मिक संवेदनशीलता लक्षात घेऊन सामाजिक मुद्द्यांवर विनोदाच्या माध्यमातून भाष्य करणे.
3. प्रेक्षकांपर्यंत सामाजिक ऐक्याचा संदेश पोहोचवण्यासाठी सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवणे.
"तारक मेहता का उल्टा चष्मा" ही मालिका सुरुवातीला एक चांगला सामाजिक संदेश देणारी होती, परंतु तिच्या काही पद्धतींमुळे ती आपल्या उद्दिष्टांपासून दूर गेली आहे. 'अब्दुल' सारख्या पात्रांच्या माध्यमातून जर विविध धर्मांना योग्य प्रतिनिधित्व दिले गेले असते, तर ती धर्मनिरपेक्षतेचे एक उत्कृष्ट उदाहरण बनू शकली असती.
सध्याच्या धार्मिक ध्रुवीकरणाच्या काळात, माध्यमांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरते. समाजातील सर्व घटकांना एकत्र आणण्यासाठी आणि धार्मिक वैमनस्य दूर करण्यासाठी या माध्यमांनी जबाबदारीने वागणे गरजेचे आहे. "तारक मेहता..." ने केवळ प्रेक्षकांचे मनोरंजन न करता, त्यांच्यापर्यंत सामाजिक सलोखा आणि ऐक्याचा संदेश पोहोचवला, तर ती एक वास्तविक आदर्श मालिका ठरू शकेल.
- डॉ. रियाज़ देशमुख, सहाय्यक पोलीस आयुक्त (सेनि), औरंगाबाद.
