मुसलमानो...! हालात बदल सकते हैं...!

"खुदा ने आज तक उस क़ौम की हालत नहीं बदली,
ना हो ख़्याल जिसको आप अपनी हालत के बदलने का"
       हे अल्लामा इक़बाल यांचे प्रसिद्ध शेर आहे, ज्यात त्यांनी व्यक्ती आणि समाजाच्या परिस्थितीमध्ये बदल घडवून आणण्यासाठी प्रयत्नशील असण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. आजच्या काळातील मुस्लिम समाजाच्या स्थितीवर विचार करताना या शेरचा संदर्भ घेऊन सखोल विचार करणे गरजेचे आहे.

आजच्या मुस्लिम समाजाची स्थिती;
          आज मुस्लिम समाज जगभरात अनेक समस्यांना सामोरे जात आहे. शैक्षणिक मागासलेपणा, आर्थिक दुर्बलता, राजकीय प्रभावाची कमी, सामाजिक व आर्थिक विषमता, आणि अनेक ठिकाणी होणारे धार्मिक अत्याचार यामुळे मुस्लिम समाजाला अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागत आहे. मात्र, या समस्यांवर मात करण्यासाठी किती सकारात्मक पावले उचलली जात आहेत, याचा विचार करणे महत्त्वाचे ठरते. अल्लामा इक़बाल यांचे शेर आपल्याला नेमकं याच गोष्टीची आठवण करून देतो की, स्वतःची परिस्थिती बदलण्यासाठी प्रयत्न करणे ही प्रत्येकाची जबाबदारी आहे.

शैक्षणिक मागासलेपणा;
          आजही अनेक मुस्लिम समाजात शिक्षणाच्या दृष्टीने मागासलेपणा आहे. बालिकांच्या शिक्षणाकडे दुर्लक्ष होते, उच्च शिक्षण घेणाऱ्यांचे प्रमाण कमी आहे, आणि शिक्षणव्यवस्थेतही भेदभाव जाणवतो. यामुळे मुस्लिम समाजाला मोठ्या प्रमाणावर नोकरीच्या संधी कमी मिळतात. शिक्षणाशिवाय प्रगती साधता येत नाही, हे समजून मुस्लिम समाजाने शिक्षण क्षेत्रात अधिकाधिक गुंतवणूक करणे गरजेचे आहे.

आर्थिक स्थिती;
          मुस्लिम समाजातील अनेक कुटुंबे आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल आहेत. उद्योगधंदे, व्यवसाय यामध्ये मुस्लिमांची टक्केवारी फारच कमी आहे. आर्थिक दुर्बलतेमुळे इतर समस्या अधिक तीव्र होतात. गरिबी आणि बेरोजगारीमुळे समाजात निराशा पसरते. अल्लामा इक़बाल यांनी सांगितलेल्या विचारांनुसार स्वतःची परिस्थिती सुधारण्यासाठी मेहनत, यशस्वी नियोजन, आणि आत्मनिर्भर होण्याच्या दिशेने प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

राजकीय प्रभावाचा अभाव;
          भारतात आणि अन्य देशांमध्ये मुस्लिम समाजाचा राजकीय प्रभाव तुलनेने कमी आहे. नेतृत्वाच्या अभावामुळे समाजाच्या समस्या प्रभावीपणे मांडल्या जात नाहीत, किंवा त्यावर योग्य उपाय शोधले जात नाहीत. मुस्लिम समाजाने राजकीयदृष्ट्या जागरूक होऊन, शिक्षित नेतृत्व पुढे आणण्याची आवश्यकता आहे.

धार्मिक असहिष्णुता;
          धार्मिक असहिष्णुतेमुळे मुस्लिम समाज अनेक ठिकाणी छळ आणि भेदभावाचा सामना करतो. मात्र, या परिस्थितीचा सामना करताना द्वेषाला प्रतिसाद न देता, आपल्या समाजाच्या एकात्मतेवर भर देणे गरजेचे आहे. धार्मिक सहिष्णुता आणि परस्पर आदर यांचा प्रचार करण्यासाठी मुस्लिम समाजाने पुढाकार घेतला पाहिजे.

समाज सुधारणा आणि आत्मपरीक्षण;
          मुस्लिम समाजाला प्रगतीच्या मार्गावर जाण्यासाठी आत्मपरीक्षण करण्याची गरज आहे. काही जुन्या रूढी, परंपरा आणि अंधश्रद्धा आजही समाजाला मागे खेचत आहेत. उदाहरणार्थ, स्त्री शिक्षणावर असलेली बंधने किंवा सामाजिक सुधारणा न करण्याची वृत्ती. समाजाने आपल्या चुकीच्या पद्धतींवर विचार करून त्यात बदल करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

अल्लामा इक़बाल यांचे विचार!
          अल्लामा इक़बाल यांनी त्यांच्या कविता आणि शायरीद्वारे मुस्लिम समाजाला नेहमी प्रेरणा दिली आहे. त्यांच्या मते, समाजाने फक्त प्रार्थनेत रमून न राहता, कर्मावर विश्वास ठेवून स्वतःला घडवले पाहिजे.
त्यांनी असेही सांगितले आहे की,
"ख़ुदी को कर बुलंद इतना कि हर तक़दीर से पहले,
ख़ुदा बंदे से खुद पूछे, बता तेरी रज़ा क्या है।"
          हे सांगते की, व्यक्तीने स्वतःवर आणि आपल्या क्षमतांवर विश्वास ठेवून आपले जीवन घडवले पाहिजे.

पुढील वाटचाल कशी असावी?
•शिक्षण: मुस्लिम समाजाने शिक्षणाला सर्वात मोठे प्राधान्य द्यावे. शिक्षण हाच समाज सुधारण्याचा पाया आहे. मुलींच्या शिक्षणावर भर देऊन संपूर्ण समाजाच्या प्रगतीसाठी मार्ग खुला केला जाऊ शकतो.

•आर्थिक सक्षमता: छोटे उद्योग-धंदे, स्टार्टअप्स, आणि तंत्रज्ञान यामध्ये गुंतवणूक करून मुस्लिम समाजाने आर्थिक सक्षमता मिळवावी. आर्थिक सक्षमता समाजातील इतर समस्या सोडवण्यासाठी आधारभूत ठरते.

•राजकीय जागरूकता: मुस्लिम समाजाने आपल्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी राजकीयदृष्ट्या सक्रिय होणे गरजेचे आहे. जागरूकता आणि सहभागाने समाजाचा प्रभाव वाढवता येईल.

•धर्माचा योग्य अर्थ: इस्लाम नेहमी ज्ञान, सहिष्णुता आणि प्रगती यावर भर देतो. धर्माच्या योग्य अर्थाला समजून घेऊन, अंधश्रद्धांना दूर करणे गरजेचे आहे.

√सामाजिक एकता: समाजात एकोपा आणि सहकार्य यावर भर देऊन, परस्पर मदतीने प्रगती साधता येईल.

          अल्लामा इक़बाल यांचा शेर आजच्या मुस्लिम समाजासाठी जागृतीचा संदेश आहे. स्वतःच्या परिस्थितीला बदलण्यासाठी प्रयत्न करणारा समाजच खऱ्या अर्थाने प्रगती करू शकतो. फक्त परिस्थितीवर दोष टाकण्यापेक्षा, समाजाने स्वतःला सशक्त करण्यासाठी पावले उचलली पाहिजेत. यामुळेच मुस्लिम समाजाला आपले भविष्य उज्ज्वल करण्यासाठी शिक्षण, आर्थिक विकास, आणि सामाजिक सुधारणा याकडे लक्ष द्यावे लागेल.

          आजचा काळ कृतीचा आहे. फक्त प्रार्थनेने नाही तर त्यासोबतच कृतीने परिवर्तन शक्य आहे. मुस्लिम समाजाने याची जाणीव ठेवून नव्या विचारांनी आणि प्रयत्नांनी आपले जीवन घडवावे. अल्लामा इक़बाल यांचे विचार या दिशेने प्रेरणा देणारे आहेत, आणि त्यांचे शेर आजही आपल्या कानावर याच गोष्टीचा सल्ला देत आहेत.
-- डॉ. रियाज़ देशमुख, असिस्टंट कमिशनर ऑफ पोलीस (रि), औरंगाबाद. riazdeshmukh@gmail.com