इस्लाममध्ये मानवाधिकार: जागतिक मानवाधिकार दिवसाच्या संदर्भात
मानवाधिकार हा आजच्या काळातील अत्यंत महत्त्वाचा विषय आहे. प्रत्येक व्यक्तीला जीवन, स्वातंत्र्य, आणि प्रतिष्ठेचा अधिकार आहे, हे लक्षात ठेवून 10 डिसेंबर रोजी जागतिक मानवाधिकार दिवस साजरा केला जातो. इस्लाम हे मानवाधिकारांचे एक महत्त्वपूर्ण प्रवक्ता आहे.
इस्लामच्या शिकवणी आणि संदेशामध्ये जे मानवाधिकाराची संकल्पना आहे, ती आजच्या आधुनिक मानवाधिकार घोषणापत्राशी सुसंगत आहे. पैगंबर मुहम्मद (ﷺ) यांनी 1500 वर्षांपूर्वी दिलेल्या शिकवणीमध्ये आजच्या मानवाधिकाराच्या घोषणांमध्ये असलेल्या गोष्टींचा समावेश आहे. पैगंबर (ﷺ) फक्त शब्दांनीच नव्हे, तर स्वत:च्या जीवनात त्या शिकवणीचा प्रभावीपणे वापर करत मानवाधिकारांचे पालन करत होते.
इस्लाममध्ये समानता आणि प्रतिष्ठा
इस्लाम प्रत्येक व्यक्तीस समान दर्जा देतो, तो कोणत्याही वंश, जाती किंवा धर्माचा असो. कुरआनात सांगितले आहे:
"आणि आम्ही आदमाच्या मुलांना मान दिले."
(कुराण, 17:70)
या आयतेतून स्पष्टपणे कळते की, इस्लाममध्ये प्रत्येक व्यक्तीचा आदर करणं अनिवार्य आहे. इस्लाम न्याय, समानता, आणि दया यांना मानवाधिकारांच्या आधारस्तंभ म्हणून स्वीकारतो.
पैगंबर मुहम्मद (ﷺ) यांचा मानवाधिकारावर संदेश
पैगंबर मुहम्मद (ﷺ) यांनी आपल्या अखेरच्या प्रवचनात जे मानवाधिकारावर सांगितले, ते आजही प्रेरणादायी ठरतात. त्यांच्या घोषणांमध्ये काही महत्त्वाचे मुद्दे आहेत:
"अरबीला पर अरबीवर, आणि पांढऱ्याला काळ्या वर काहीही श्रेष्ठता नाही."
"महिलांची चांगल्या प्रकारे काळजी घ्या."
"प्रत्येक व्यक्तीचे जीवन आणि संपत्ती पवित्र आहे."
या घोषणांमध्येच इस्लामच्या मानवाधिकारांच्या सिद्धांतांचा ठसा आहे, आणि यामुळे समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला समान अधिकार आणि सन्मान मिळावा, याची खात्री दिली गेली.
इस्लाम आणि मानवाधिकार: त्याचा व्यावहारिक वापर
आजकाल मानवाधिकारांवर चर्चा खूप केली जाते, मात्र त्या घोषणा अंमलात आणण्यात अपयश येत आहे. अन्याय, हिंसा आणि विषमता समाजात व्याप्त आहेत. याचे मुख्य कारण म्हणजे आपण आपली नैतिक मूल्ये हरवली आहेत. फक्त कायद्यानुसार मानवाधिकारांचे संरक्षण होणार नाही, त्यासाठी प्रत्येकाच्या हृदयात मानवता आणि जागरूकता असणे आवश्यक आहे.
इस्लामचे मानवाधिकार जशा कागदावर लिहिल्या जातात, तशाच त्यांच्या आचरणात आणि हृदयात देखील असावे लागतात. इस्लाम फक्त अधिकारांची घोषणा करत नाही, तर दुसऱ्यांच्या अधिकारांचा आदर करत कर्तव्ये पार करण्याचा मार्ग देखील शिकवतो.
कुरआन आणि हदीसचा संदर्भ
कुरआनात आणि हदीसांमध्ये अनेक ठिकाणी मानवाधिकारांचे महत्त्व सांगितले आहे. काही महत्त्वाचे संदर्भ:
कुराण (2:177) - "तुम्ही परधन, अनाथ, आणि गरिबांसाठी चांगले कार्य करणे आवश्यक आहे."
हदीस (सही मुस्लिम) - "तुम्ही कोणावर जुलूम करू नका, आणि तुम्ही ज्या मार्गाने जाऊ इच्छिता, तो मार्ग दुसऱ्यांनाही देऊ करा."
कुराण (49:13) - "हाच सन्मान आणि प्रतिष्ठा आहे: तुमचे सर्व लोक एकच आहेत. तुमच्यातील सर्वोत्तम तो आहे जो तुमच्या कार्याने उत्तम आहे."
याप्रमाणे, इस्लाम मानवाधिकारांसाठी केवळ कायद्यांची आवश्यकता सांगत नाही, तर त्याच्या अंतर्मनाच्या जागरूकतेला देखील महत्त्व देतो. जर एखादा व्यक्ती आपल्याला समजून घेतो की प्रत्येक मानव हा अल्लाहची रचना आहे, तर कोणत्याही प्रकारचा अन्याय किंवा भेदभाव आपोआप समाप्त होईल.
जागतिक मानवाधिकार दिवस इस्लामच्या या महान शिकवणींना पुन्हा एकदा उजाळा देतो की प्रत्येक व्यक्ती समान आहे, आणि त्याला न्याय, समानता, आणि आदर मिळावा. इस्लामने हजारो वर्षांपूर्वी मानवाधिकारांना महत्त्व दिले आणि ते त्याच्या शिक्षांमध्ये लागू केले. आजही, जर आपण इस्लामच्या मूलभूत शिकवणींचे पालन केले, तर आपला समाज खरा न्याय, समानता आणि शांतीने भरलेला असेल. मानवाधिकार फक्त कायद्याचा विषय नाही, तर त्याची खरी जाणीव आणि लागू करणे हे प्रत्येकाच्या अंतर्मनात असावे लागते.
-डॉ. रियाज़ देशमुख, असिस्टंट कमिशनर ऑफ पोलीस (रि), औरंगाबाद.
riazdeshmukh@gmail.com
